پژوهشی در رسانه های ارتباط جمعی

با تمرکز بر منابع کسب خبر توسط مخاطب

مقدمه

این مقاله کوششی است تجربی در حوزه ارتباطات و رسانه های جمعی که در رابطه با منبع کسب خبر تهیه و تنظیم شده است .

مقاله در ابتدا سعی دارد تا به کارکردهای چهار گانه ی رسانه بپردازد و با آمار و ارقام بدست آمده سعی می کند نشان دهد که کسب خبر و اطلاعات یکی از مهمترین کارکردهای رسانه است و رسانه های جدید بخصوص رسانه های سایبر از این امر مثتثنی نبوده و عده زیادی از مخاطبان به دلیل این کارکرد رسانه های جدید از آنها استفاده می کنند .  در گام بعدی سعی کردم نوع اخباری را که از طریق اینترنت ( به عنوان رسانه جدید ) جستجو می شود را مشخص کنم و با توجه به شرایط اجتماعی و سیاسی افغانستان و وضعیت سایر رسانه ها ، علل گرایش به نوع خاص از اخبار در اینترنت را مطالعه کنم.

در گام بعدی علل  گرایش کلی مخاطبان به اینترنت برای کسب اخبار را مورد مطالعه قرار دادم . من در این پژوهش سعی کردم تا چندین فاکتور گرایش به رسانه جدید یعنی سایبر ژورنالیسم را مورد آزمون قرار دهم .

 در مقایسه روزنامه سایبر به عنوان رسانه ای جدید با نوع سنتی آن یعنی روزنامه ها و نشریات چاپی می توان گفت این دو رسانه(سایبر ژورنالیسم و مطبوعات چاپی) در سه قلمرو ظرفیت تولید تعامل با مخاطب و تفاوت عامل زمان و مکان در تولید مطلب با یکدیگر قابل مقایسه هستند. در واقع می توان گفت تفاوت عمده  این دو رسانه در نحوه تعامل و ارزشگذاری بر مخاطب  می باشد . در نوع جدید آن قدرت مخاطب به حداکثر می رسد و فاصله واقعیت با روایت به کمترین حد خود می رسد.

نظریه رسانه های جدید

با ظهور تکنولوژیهای نوین ارتباطی و اطلاعاتی دوره جدیدی در عرصه ارتباطات جمعی و نظریه های علمی مربوط به آن پدید آمده است . رسانه های جدید ویژگیها و فاکتورهای خاص خود را دارد که این امر کارشناسان علوم ارتباطات را وا می دارد تا در نظریه های ارتباطات جمعی تجدید نظر نمایند . به همین ترتیب می توان ادعا کرد که مفاهیمی که در رابطه با رسانه های سنتی به کار گرفته می شدند ، تغییری بنیادین کرده اند .

امروزه برداشت از مخاطب به تدریج جای خود را به نگرشی از دریافت کنندگان رسانه داده که کم و بیش فعال، مقاوم در برابر اثرات رسانه ها و در پی علایق و خواسته های خویش با توجه به زمینه اجتماعی و فرهنگی خود بودند . فرایند ارتباطی نیز به ویژه به عنوان فرایندی مشاوره ای ، دوسویه ، تعاملی مجددا مفهوم بندی شده اند . نویمن دو سویگی به عنوان یکی از فاکتورهای رسانه های جدید را    چنین تعریف می کند : " کیفیت ارتباطات با واسطه الکترونیکی که با افزایش کنترل فرستنده و گیرنده بر فرایند ارتباطی شناخته می شود "(1) . ما امروزه شاهدیم که  توان دوسویه فن آوریهای جدید در عمل به تقویت موقعیت فرستنده وهمچنین گیرنده انجامیده است . امروزه به  خاطر امکانات جدیدی که رسانه های جدید در اختیار مخاطب قرار داده می توان با اطمینان خاطر گفت که مخاطبان رسانه جدید مثل انواع سنتی خود  منفعل نیست ، بلکه او قادر است براساس علایق ، نیازها ، تواناییها ، سلایق ، ترجیهات ، هویت و تجارب اجتماعی و فرهنگی خود در انتخاب نوع برنامه و رسانه مورد علاقه اش دست به انتخاب بزند.

پس در یک جمع بندی می توان چنین عنوان کرد که نظریه رسانه های جدید بر فریمها و خصلتهای ارتباطات به واسطه تکنولوژیهای نوین ارتباطی تاکید دارد ، و همچنین بر ویژگیهایی مثل دوسویگی ، مبتنی بودن بر شبکه اینتر نت  ، تعاملی بودم ، فرا زمان بودن و شکستن محدودیتهای مکانی.

تعریف سایبر ژورنالیسم

سایبر ژورنالیسم به معنی انتشار اطلاعات در دوره‌های زمانی مشخص در قالب صفحات وب برروی یک شبکه اطلاع‌رسانی یا روی اینترنت است. محتویات چنین روزنامه‌ای به جای چاپ شدن برروی کاغذ, به صورت فایلهای کامپیوتری در حافظه یک کامپیوتر قرار دارد. این فایلها که در قالب خاصی به نام صفحات وب بهتر می شوند, در دوره‌های زمانی معینی در یک شبکه اطلاع‌رسانی متصل به اینترنت قرار می گیرند و مخاطبان چنین نشریاتی یعنی افرادی که با کامپیوتر شخصی خود به آن شبکه متصل شود, می توانند صفحات روزنامه را روی صفحه نمایش کامپیوتر خود ببینند و یا آن را روی کاغذ چاپ و سپس مطالعه کنند. اتصال به شبکه اطلاع‌رسانی موردنظر ممکن است از طریق اینترنت یا در یک شبکه داخلی صورت پذیرد.

از مهمترین ویژگیها و امتیازات روزنامه‌نگاری الکترونیک می توان به موارد فوق اشاره کرد:

ارائه در شبکه داخلی و اینترنت ، کاهش کنترل قدرتهای حاکم بر رسانه و تقویت آزادی بیان ، استفاده از فناوری چندرسانه‌ای ، روشهای پیاده‌سازی ، محتوا ، بهنگام سازی بیش از یک بار در روز ، ارتباط دو سویه ، آرشیو الکترونیکی ، فضای نامحدود ، متخصصان موردنیاز ، تجهیزات مورد استفاده ، خبرخوانهای اینترنتی ، شمارخوانندگان ، روزنامه‌نگاران اینترنتی و روشهای تبلیغ.

شبکه اینترنت, رسانه‌ای است بدون محدودیتهای زمانی و مکانی که بن‌بستهای سنتی تحمیل شده توسط تلگراف, روند قدیمی چاپ و سیستمهای سنتی توزیع را در هم شکسته و بر تمام موانع ژئوپلیتک بر سرراه گردآوری و توزیع خبر, چیره شده است. بالاتر از همه, اینترنت کار دروازه‌بانی را از سردبیر روزنامه گرفته و بخشی از آن را به خواننده می سپارد؛ طوری که خواننده اکنون می تواند تصمیم بگیرد چه چیزی را چه موقع و به کدام شیوه مطالعه کند.

از نظر یک روزنامه‌خوان متوسط, نزدیکی و بی واسطه گی, احتمالاً بزرگترین ویژه ژورنالیسم الکترونیک است. ظاهراً این ژورنالیسم می تواند حتی بر اخبار رادیو و تلویزیون 24 ساعته نیز که خبرهایشان در فواصل زمانی حدوداً 30ـ20 دقیقه‌ای پخش می شود غلبه کند. روزنامه‌های الکترونیک به دلیل نزدیکی و بی واسطه گی, رسانة ایده‌آلی برای انتشار اخبار داغ است.

فرضیه:

با توجه به نظریه ی رسانه های جدید و گسترش روز افزون این رسانه ها در تمام جهان و کشور افغانستان می توان ادعا  کرد که که این رسانه در تمام امور زندگی از جمله مصرف اخبار تاثیر بگذارد. امروزه مصرف کنندگان خبر بخصوص دانشجویان بیشتر در پی کسب اخبار از طریق رسانه های جدید همچون سایبرژورنالیسم متمایل گشته اند و در نتیجه ظهور این فناوری جدید ارتباطی از اهمیت رسانه های سنتی تر مثل رادیو و تلویزیون ومطبوعات کاسته شده است.

روش تحقیق

من در این پژوهش  از روش کمی پیمایشی با استفاده از پرسشنامه به تبین فرضیه خود پرداختم . ارل ببی به نوعی روش تحقیق پیمایشی را این گونه توضیح  می دهد  " محقق نمونه ای از جمعیت را انتخاب می کند و پرسشنامهای  استاندارد شده دراختیار آنان قرار  می دهد تا به آن پاسخ  گویند". به دلیل گستردگی جامعه آماری من در این تحقیق از نمونه گیری تصادفی استفاده کرده ام .جامعه آماری من در در این تحقیق دانشجویان افغانستانی دانشگاه تهران می باشد . با توجه به نظر داشتن این موضوع که سطح تحلیل من در این پژوهش افراد می باشد ، در این تحقیق از نمونه گیری تصادفی استفاده شده است. بدین صورت که در فاصله زمانی دوم الی پنجم آذر 1387  با توجه به امکان استفاده دانشجویان از رسانه های سنتی مثل رادیو، تلوزیون و روزنامه و رسانه های سایبر ، 100 پرسشنامه را در اختیار مخاطبین قرار دادم . وپس از آنالیز آن را مورد تحلیل آماری قرار دادم.

تحلیل داده ها

هارولد لاسول و رایت چهار کارکرد را برای رسانه ها  ذکر کرده اند ، که عبارتند از :

1-نظارت بر محیط

2-همبستگی اجتماعی در واکنش به محیط

3-انتقال میراث اجتماعی از یک نسل به نسل دیگر

4-سرگرمی

از میان این چهار کارکرد عمده کارکرد نظارت بر محیط به نقش خبری رسانه ها ارتباط دارد.

 در این پژوهش سعی شده است تا به این مسئله پاسخ داده شود که برای جامعه آماری ام (دانشجویان افغانستانی دانشگاه تهران) کسب اخبار تا چه حد اهمیت دارد و آنها تا چه اندازه به کسب خبر علاقه مند هستند . نتایج به من نشان داد 78 درصد پرسش شوندگان به کسب خبر اهمیت می دهند ، به طوری که 38 درصد پرسش شوندگان گزینه بسیار زیاد را انتخاب کرده بودند و 40 در صد هم گزینه زیاد را زده بودند . این مسئله گرایش بسیار زیاد به سمت کسب خبر است و اینکه این کارکرد رسانه هنوز هم یکی از مهمترین کارکرد های رسانه ها می باشد .

در این تحقیق پس از آنکه به این نتیجه رسیدم که هنوز کارکرد خبری رسانه ها مهم است به دنبال این مسئله رفتم که دانشجویان بیشتر از کدام رسانه برای کسب خبر استفاده می کنند ، که نتایج زیر حاصل شد:

1-      اینتر نت 42درصد

2-      تلوزیون 35 درصد

3-      مطبوعات 17 درصد

4-      رادیو 6 درصد

 این مسئله را در دو سطح می توان تحلیل کرد . ابتدا اینترنت  به عنوان رسانه ای جدید در مقابل رسانه های سنتی یعنی مطبوعات ، رادیو ، تلوزیون قرار  داده و دست به مقایسه بزنیم . در این سطح اینترنت مورد استفاده 42 درصد از مخاطبین اخبار است ، در حالی که 58 درصد بقیه از رسانه های سنتی استفاده می کنند. این مورد نشان دهنده نقش قدرتمند رسانه های سنتی تر است.

اما از آنجا که این سطح سنجش چندان گویا نیست و آمار مربوط به رسانه های سنتی یک دست نیست ، (35درصد تلویزیون در مقابل 6درصد رادیو ) ما در سطحی دیگر وضعیت کسب خبر از طریق اینترنت را با تک تک این رسانه جدید مقایسه می کنیم .

اینترنت در مقایسه با رادیو  7 برابر بیشتر مخاطبین اخبار را به خود اختصاص داده است (6درصد رادیو و در مقابل 42 درصد اینترنت). این امر نشان دهنده اهمیت اینترنت در مقابل این رسانه سنتی است که امروزه بیشتر برای برنامه هایی همچون موسیقی مورد استفاده می گیرد.

از آنجا که تئوری من بر این اساس  بود، با توجه به اینکه با جامعه دانشجویان روبرو هستم کسب خبر از طریق مطبوعات هم می بایست زیاد باشد ، اما آمار نشان داد که دانشجویان تنها 17درصد اخبار را از طریق مطبوعات کسب می کنند، در نتیجه می توان گفت که سهم اینترنت در این میان 2.5 برابر مطبوعات است.

اما  رسانه تلویزیون اهمیت خود را همچنان حفظ کرده است و 35 درصد از دانشجویان اخبار را از طریق این رسانه کسب می کنند ، البته اینترنت همچنان پیشتاز است (مخاطبین اینترنت 7درصد بیشتر از مخاطبین تلویزیون).

دنیس مک کوایل در کتاب مخاطب شناسی به این نکته اشاره می کند که مخاطبان رسانه های جدید ، آن را برای اهداف سنتی به کار می برند . این آمار و ارقام نیز نشان دهنده همین موضوع می باشد بدین معنی که دانشجویان از طریق فضای سایبر به کسب خبر می پردازند ، کسب خبر را می توان یکی از اهداف سنتی استفاده از رسانه بر شمرد .

مسئله دیگری که ما به دنبال مطالعه آن بودیم مقدار زمانی بود که کاربران رسانه سایبر به کسب اخبار و دیدن سایت های خبری در اینترنت اختصاص می دهند . یعنی می خواستم مقدار زمان استفاده از اینترنت برای کسب خبر را درمقابل سایر کارکردهای این رسانه بسنجیم ، زیرا امروزه این رسانه با ویژگی چند رسانه ای خود هر چهار کاکرد رسانه دیگر را نیز دربر می گیرد.

نتایج آماری نشان داد که تنها 27 درصد پاسخ گویان مقدار زمان زیاد  یا بسیار زیاد را به کسب خبر اختصاص می دهند و 33 درصد نیز گزینه های متوسط و کم  را انتخاب کردند و 40 درصد دیگر هم بیشتر کارکردهای دیگر این رسانه را مد نظر داشتند.

 گام بعدی من تلاش در این جهت بود تا نوع اخباری را که  افراد سعی می کردند تا از طریق اینترنت به دست آورند را بسنجم . در این تحقیق 56 درصد از پرسش شوندگان اظهار کردند که بیشترین اخباری که از طریق اینترنت کسب می کنند ، اخبار اجتماعی و سیاسی می باشد . این امر می تواند از دو دلیل نشات  گرفته باشد : نخست به این دلیل که جامعه آماری من دانشجویان افغانستانی دانشگاه تهران است  ، که اغلب این دانشجویان در رشته های علوم انسانی تحصیل می کنند و به تبع آن اخبار سیاسی اجتماعی برای آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است . از دیگر سو اینترنت منبع بسیار مهم و مناسبی برای بروز و ظهور اخباری است که به دلایل سیاسی و فرهنگی در عرصه رسانه های سنتی فرصت ظهور نمی یابند ویا به عبارتی طی سیاست های مختلف دروازبانی مورد سانسور قرار می گیرند  . البته این دو دلیل می تواند موضوع بسیار مهمی برای تحقیقات بعدی باشد . اخبار فرهنگی و هنری با 17 درصد در رتبه دوم جای دارد و اخبار علمی و تکنولوژی با 13 درصد در رتبه سوم قرار گرفت . باز شایان ذکر است که چون جامعه آماری من دانشجویان دانشگاه تهران بود ، طبعا باید اخبار علمی برایشان اهمیت زیادی می داشت در حالی که اهمیت اخبار علمی و تکنولوژی با اختصاص ضریب 13 درصد تقریبا یک چهارم اهمیت اخبار اجتماعی و سیاسی را به خود اختصاص داد و این را می توان به خاطر جو و ذهنیت سیاسی دانشجویان در آن قرار دارند دانست .

محققان علوم ارتباطات مزایا و امکانات زیادی را برای رسانه های سایبر بر شمرده اند از جمله :

1-      دسترسی نامحدود و کامل به محتویات

2-      جریان آزاد اطلاعات

3-      باز خورد عالی

4-      صرفه جویی در زمان و مکان

5-      عدم محدودیت مکانی و زمانی

6-      امکان جستجو

7-      آرشیو الکترنیکی

8-      کیفیت بالا

9-      ارائه و دریافت اخبار در هر ساعت از شبانه روز

10- عدم نیاز به شبکه توزیع 

11- ارتباط دوسویه بین فرستنده و گیرنده

من در این تحقیق چند مورد از علل فرضی گرایش به سایبر ژورنالیسم از جانب مخاطبان را انتخاب کردم و آنها را آزمودم ، نتایج به این صورت به دست آمد:

1-         سرعت دسترسی: 42 درصد از پرسش شوندگان در این پژوهش اساسی ترین  علت گرایش خود به کسب اخبار از طریق اینترنت را دسترسی سریع عنوان کردند. تکنولوژی های نوین ارتباطی با درهم شکستن مفهوم زمان و مکان تفسیرهای قدیمی این مفهوم را از میان برداشته اند امروزه در کسری از ثانیه می توان مهمترین اخبار را بر صفحه ی مانیتور ظاهر کرد و این سرعت در هیچ دوره ای از تاریخ ارتباطات در جهان سابقه نداشته است .

2-          دسترسی به منابع مختلف : اینترنت در برگیرنده هزاران متن خبری در قالب سایت ها و وبلاگ ها است . امروزه همه ی روزنامه ها ، خبرگزاریها ، تلویزیون ها و رادیو ها در سطح جهان در اینترنت و وب سایتهایی به وجود آورده اند یعنی هم در جهان واقعی حضور دارند و هم در جهان مجازی . پس اینترنت با هزاران منبع مختلف خبری روبرو است ، اگر چه در جهان واقعی هم این رسانه ها حضور دارند اما به علت محدودیت های زمانی و مکانی دسترسی به همه و یا حتی بخش کوچکی از آنها برای مخاطب نا مقدور است. اما در اینترنت بخاطر دسترسی همزمان به این منابع می توان از آن به طور همزمان از بخش زیادی از آنها بهره برداری کرد. این ویژگی بخصوص با چند رسانه ای بودن اینترنت پررنگتر می شود چرا که هم می توان از طریق رادیو و تلویزیون اینترنتی خبر را شنید و دید و همزمان متن آن  خبر را در سایر منابع مثل وب سایت خبرگزاریها دید. این امکان (علت گرایش ) در مقام دوم قرار دارد. درصد پرسش شوندگان در این پژوهش دسترسی به منابع مختلف را مهمترین دلیل رجوعشان به اینترنت برای کسب خبر معرفی کرده اند. البته در اینجا باید از آسیبی جدی سخن به میان آورد چرا که این امر موجب ازدیاد اطلاعات و نوعی سردرگمی کاربران می شود. از سوی دیگر کاربران زمان زیادی را از دست می دهند .

3-         دسترسی آسان به اینترنت : 15 درصد پرسش شوندگان عنوان کرده اند که دسترسی به اینترنت مهمترین دلیل آنها برای انتخاب این رسانه  جهت کسب خبر می باشد . با وجود این که دسترسی به اینترنت و استفاده از آن روز به روز در حال گسترش است . در افغانستان نیز طی چندین سال پیشرفت فوق العاده ای را در این زمینه شاهد بودیم ، البته می توان گفت که مشکلاتی در این راه وجود دارد از جمله مشکلات سخت افزاری مثل زیر ساختهای فیبرنوری و ایجاد شبکه های اینترنتی و مشکلات مرتبط با آن و همچنین کمبود تجهیزات سایتهای اینترنتی در داخل دانشگاه ها که خود باعث گشته تا دسترسی به اینترنت برای همه در هر زمانی مقدور نباشد . البته این موضوع هم می تواند موضوع مناسبی برای یک پژوهش باشد ، پژوهشی که در آن میزان دسترسی به اینترنت جهت کسب خبر مد نظر باشد.

4-         قابل اعتماد بودن: روزنامه ها و نشریاهای چاپی ، رادیو ، تلویزیون قبل از ارائه مطالب به مخاطب از جنبه صحت و درستی مطلب ارائه شده مورد تایید دبیران و سردبیران قرار می گیرند. در واقع  در اینجا خبر از فیلترهایی فراوانی تحت عنوان (دروازه بانی) عبور می کنند تا به دست مخاطب قرار گیرد . مسئله اعتماد یا عدم اعتماد به یک رسانه یا منبع مبحث مهمی است و در علم ارتباطات به آن بسیار توجه شده شده است . در این پژوهش تنها 9 درصد از افراد قابل اعتماد بودن اخبار در رسانه های سایبر را علت گرایش به کسب خبر از طریق آن ذکر کرده اند . پس می توان گفت که فقدان دروازه بانی خبر ها و گزینش مطالب در اینترنت یکی از دلایل عدم اعتماد کاربران به این رسانه است.

نتیجه گیری :

با توجه به این که امروزه اینترنت در سراسر جهان در همه امور از مشاغل گرفته تا کار ها و امور روزمره و کشور افغانستان نیز از این امر مستثنی نبوده و اینترنت روز به روز در حال گسترش است اخبار نیز چه در مرحله ی تولید و چه در مرحله مصرف تحت تاثیر این جریان جهانی قرار گرفته است .

در این پژوهش کوتاه ما به این نتیجه رسیدم که افراد جامعه آماری ( دانشجویان ) به دلیل مزایایی که این رسانه ی نسبتا جدید در اختیار ما قرار داده است، بیشتر تمایل دارند که اخبار و وقایع را از این طریق جست و جوکنند.

 سرعت دسترسی و منابع متنوع خبری دو دلیل عمده ی رجوع به این رسانه برای کسب اخبار است. در نتیجه شیفت مخاطبان اخبار از رسانه های سنتی به رسانه های جدید گریز ناپذیر است این  پدیده بخصوص در میان تحصیل کردگان و دانشجویان که هم سواد رسانه ای و هم دسترسی آسان به این رسانه  برای آنها مقدور است گستردگی بشتری دارد.       

منابع :

1_ بدیعی،نعیم (1384) روزنامه نگاری در جامعه اطلاعاتی،تهران: فصلنامه رسانه

2_ سورین، ورنر/تانکارد، ورنر(1381). نظریه های ارتباطات ،تهران: انتشارات دانشگاه تهران

3_ مک کوایل ، دنیس(1380)مخاطب شناسی ، ترجمه دکتر مهدی منتظرقائم ،تهران: دفتر مطالعات و تحقیقات و توسعه  رسانه ها